BİRLEŞMİŞ MİLLETLER KALKINMA PROGRAMI

İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ VE

TÜRKİYE AÇISINDAN DEĞERLENDİRME

ÖZET

       Bu çalışmada Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından her yıl yayımlanan İnsani Gelişme Raporları (İGR) ve bu raporlarda yer alan İnsani Gelişme Endeksi’nin (İGE) içeriği ve Türkiye açısından değerlendirilmesi yapılmaktadır. İGE’nin yıllar itibariyle gösterdiği değişimle birlikte mevcut hesaplama yönteminden bahsedildikten sonra, Türkiye’nin İGE trendi ile İGE’nin alt endekslerindeki ve bu alt endekslerin bileşenlerindeki değişimlerin ülkenin sıralamasına etkisinden bahsedilmiştir. Türkiye’nin yıllar itibariyle İGE sıralamasındaki değişimde, kendi gelişminin yanısıra Türkiye ile yakın sıralamada bulunan ülkelerin performanslarının ve endeks hesaplamasında yıllar itibariyle yeni ülkelerin katılmasının da etkili olduğu sonucuna varılmıştır. Türkiye’nin bugüne kadar olan İGE gelişimi baz alınarak oluşturulan beklentilerle Türkiye’nin gelecek dönemde İGE değeri tahmini yapıldıktan sonra İGE değeri olarak orta insani gelişmişlik seviyesinde olan Türkiye’yi yüksek insani gelişmişlik seviyesine çıkaracak senaryolar üzerinde durulmuştur. Türkiye için geçerli olan tüm alt endekslerin, önceki yıllardaki ortalama büyüme ile gelişme kaydettiği varsayımı ile 2011 yılında yüksek insani gelişmişlik seviyesinin alt sınırı olan İGE değerine ulaşılabileceği sonucuna varılmıştır.

GİRİŞ

       Gelişme birçok şekilde tanımlanıp, ölçülebilir. Gelişmeyi tek bir ölçütle ifade etmek, ülkelerin ekonomik, sosyal ve siyasal yapılarının farklılığı nedeniyle oldukça zordur. Gelişmişlik ölçütlerinden en çok kullanılanı kişi başına milli gelirdir. Bunun yanısıra sağlık ve eğitime ait bir takım göstergeler (okullaşma oranları, kişi başına düşen doktor vb.) de ölçüt olarak kullanılmaktadır.

       1970’li yıllar öncesinde “kalkınma” ve “gelişme”, büyük ölçüde, ulusal gelirdeki artışlarla eşit görülmekteydi. Kalkınmada temel amaç, üretim ve istihdam yapısını, tarımdan ziyade, sanayi ve hizmet sektörleri doğrultusunda dönüştürmek olunca, bu yaklaşıma uygun olarak ülke refahındaki değişimlerin temel göstergesi olarak “fert başına milli gelir” kullanıldı. Ancak, 1960’lardan sonra meydana gelen gelişmeler bu yaklaşımın yetersizliğini vurgularken, 1970’lerde kalkınma kavramının yeniden tanımlanması ihtiyacı belirmiştir. Gelişmeyi, insani, sosyal, kültürel, çevresel ve mekansal boyutlarıyla da tanımlama amacı taşıyan yeni yaklaşım, ekonomik büyüme kavramı yanında; yoksulluk, işsizlik, gelir dağılımı ve bölgesel dengesizliklerin de gelişme tanımlarının içinde değerlendirilmesini öne çıkarmıştır.

       Bir ülkede milli gelir artışının yüksek oluşu o ülkenin gelişmiş bir ülke olarak adlandırılabilmesi için yeterli değildir. Ekonomik açıdan kalkınmış birçok ülkede sosyal sorunların çözülemediğinin görülmesi üzerine ekonomik büyüme ve insani gelişme arasındaki ilişkinin daha iyi kurulması gereği ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda, ülkelerarası sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeylerinin de ortaya konduğu İnsani Gelişme Endeksi (İGE), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından ilk kez 1990 yılında yayımlanan “İnsani Gelişme Raporu (İGR)” ile her yıl yayınlanmaya başlanmıştır.

       İGR’ler yıllar itibariyle değişen sayıda ülkeleri içermektedir. Bu raporlarda ülkelerin insani gelişim düzeyleri karşılaştırmalı olarak analiz edilmeye çalışılmaktadır. Tüm ülkeleri içeren küresel İGR’lerin yanısıra yine bu raporlardan yola çıkılarak hazırlanan ülkelerin ulusal İGR’leri de bulunmaktadır. Türkiye için de, 2001 ve 2004 yıllarında ulusal çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalarda İGR’de yer alan verilerden yola çıkılarak daha detaylı analizler yapılmaktadır.

       Bu çalışmada; İGE’nin yıllar itibariyle gelişimini incelemenin yanısıra, Türkiye için İGE ve İGE’yi oluşturan bileşenlerin gelişimlerini de yıllar ve ülkeler bazında karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. İGE değerinin yanısıra İGE’yi oluşturan alt bileşenler bazında da karşılaştırmalar yapmak ve bu alt bileşenlerin İGE’ye katkılarını incelemek geçmiş yıllar için değerlendirme, gelecek yıllar için tahmin yapmakta önem arz etmektedir. Bu nedenle, çalışmada İGE’nin alt bileşenleri üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Çalışma kapsamında, İGE’yi oluşturan bileşenlerin Türkiye’nin İGE değeri ve sıralamasındaki etkileri ve bu bileşenlerdeki hangi değişimlerin orta insani gelişmişlik seviyesinde olan Türkiye’yi yüksek insani gelişmişlik seviyesine çıkarabileceği konuları üzerinde durulmuştur. 

        Çalışma şu şekilde planlamıştır: birinci bölümde İGR ve İGE’nin içeriğiyle birlikte yıllar itibariyle geçirdikleri değişimden söz edilecektir. Söz konusu bölümde İGR’lerde yapılan İGE hesaplama değişikliklerine değinilecek ve en son hesaplama yöntemi ayrıntılı olarak anlatılacaktır. İkinci bölümde, Türkiye için İGE ve İGE’yi oluşturan alt bileşenlerin yıllar itibariyle gelişimi incelenecektir. Bu bölümde alt bileşenlerin Türkiye’nin İGE’sine katkıları, yakın sıralamalarda bulunduğu ülkeler ile bu alt bileşenler bazında karşılaştırmalar ve iller itibariyle Türkiye İGE değerleri yer almaktadır. Üçüncü bölümde, İGE’nin alt bileşenlerinde meydana gelebilecek değişimler karşısında İGE’nin gelişimi bulunacak ve Türkiye’nin gelecekteki İGE değeri için tahmin yapılacaktır. Son olarak ise sonuç kısmı yer alacaktır.